پیشرفت روزافزون تکنولوژی وخصوصا تکنولوژی اطلاعات باعث تغییرات بسیاری در زمینه آموزش الکترونیکی شده است عواملی چون کاهش هزینه آموزش، سهولت حضور در کلاس‌های مجازی، تنوع دروس، زمان انتخاب آن، کاهش هزینه رفت‌وآمد و انعطاف‌پذیری زیاد آموزش الکترونیکی در گسترش این پدیده بی‌تأثیر نبوده است.
آموزش الکترونیکی در ایران صنعتی نوپا در تکنولوژی آموزشی وآموزش از راه دور است، اما مراکز و مؤسسات آموزشی به ویژه دانشگاه‌ها در تلاش‌اند تا هرچه سریع‌تر الگویی مناسب با ساختار آموزشی و فرهنگی کشور در زمینه آموزش الکترونیکی ارائه کنند. علاوه بر مزیتهایی که آموزش الکترونیکی ماهیتا از آن برخوردار است، یکی از مهم‌ترین دلایل ضرورت سازماندهی مراکز و مؤسسات آموزش الکترونیکی در ایران، تقاضای روزافزون آموزش به ویژه آموزش عالی در کشور است که با توجه به محدودیت منابع و ظرفیت آموزشی در نظام آموزشی فعلی به یک موضوع خاص اجتماعی تبدیل شده است.
کارآمد ساختن آموزش الکترونیکی می‌تواند بخشی از این مشکلات را مرتفع سازد، لذا با توجه به اهداف تعریف شده برای آموزش وتحصیلات دانشگاهی در ایران، اهمیت پرداختن به ساختار مراکز و مؤسسات آموزش الکترونیکی به ویژه دانشگاههای مجازی در ایران به وضوح روشن می‌شود. شکی نیست که سیستم آموزشی سنتی در عصر حاضر نمی‌توانست نیاز‌های جامعه اطلاعاتی امروز را پاسخ گوید، پس لازم بود این نظام مستهلک در درون پیکربندی خود دچار دگردیسی شود و فر‌آیند انطباق‌پذیری در راستای نیاز‌های جوامع امروز را شاهد باشد.

دانشگاه مجازی، رویایی حقیقی
اما قبل از پرداختن به دانشگاه‌های مجازی، بد نیست نگاهی اجمالی به آموزش الکترونیک و مزایای آن داشته باشیم. این نوع آموزش که سابقه‌ای نه چندان طولانی را دارد، فرآیندی از آموزش را در بر می‌گیرد که در آن از انواع ابزار و رسانه‌های الکترونیکی چون ویدئو، ماهواره، لوح فشرده، اینترنت، شبکه و ... برای آموزش استفاده می‌شود.
ویژه‌ترین مزیت این آموزش جدایی استاد از دانشجوست، همینطور فرا مکان و زمان بودن آموزش از طریق این سیستم از ویژگی‌های بارز دیگر این شیوه آموزشی در قرن 21 است. اما دانشگاه‌های مجازی نیز از دل آموزش از راه دور و یا همان آموزش مجازی سر بر‌آوردند، زمان تولد دانشگاه‌های مجازی را می‌توان مقارن با گسترش شبکه اینترنت در جهان دانست. اولین کشوری که در این عرصه پیش‌قدم شد کشور آمریکا بود. اما هسته اولیه آن برای انگلیسی‌هاست که آن را به عنوان Open University مطرح کردند، ولی آمریکایی‌ها مانند بسیاری از زمینه های علمی دیگر عملی‌تر به این موضوع پرداختند. بودند اولین دوره آموزشی از راه دور دانشگاهی که در سال 1892 تأسیس شد متکی بر پست بود. در اواسط قرن بیستم برنامه های آموزشی متنوعی نیز وجود داشت که به سمع و نظر مخاطبانی که نمی‌توانستند در کلاس‌های متمرکز حضور یابند می‌رسید.

با توجه به شهرت رادیو و تلویزیون، آموزش دهندگان به تکنولوژی جدیدی دست یافتند که به سیستم پستی برای ارائه آموزش متکی نبود و به این ترتیب مجوز اولین رادیوی آموزشی دانشگاهی در سال 1921 صادر شد که اولین پایه شکل‌گیری آموزش الکترونیکی محسوب می‌گردد در سال 1960 با تکامل و پیشرفت رسانه‌ها، تکنولوژی آموزش از راه دور نیز دچار تغییر شد و به جای تکیه بر سیستم پستی بر استفاده ترکیبی از ابزار چند رسانه‌ای و مالتی‌مدییا و ساختارهای اداری برای پشتیبانی آموزش از دانشجویان متکی بود، به نحوی که علاوه بر انگلستان و آمریکا در سایر کشور‌های اروپایی و آسیایی مؤسسات آموزش الکترونیکی توسعه یافت.
امروزه کلاس‌های مجازی به دلیل وجود تکنولوژی‌های همگانی چون تلویزیون، رادیو و همچنین فناوری‌های جدید همچون لپ‌تاپ نوت‌بوک و شبکه‌های کامپیوتری رو به افزایش است.

مسلما اختراع تلویزیون و ویدئو بزرگترین تأثیر را بر آموزش راه دور داشته است، اما PC ها و اینترنت باعث باز آفرینی چهره آموزش شدند و موجبات یادگیری و آموزش دانشجویان را از فواصل دور فراهم کردند.
برای شرکت در این نوع دانشگاه‌ها شما به دو پیش‌نیاز اساسی احتیاج دارید، یک دستگاه کامپیوتر و مهم‌تر از همه انگیزه لازم برای حضور و موفقت در این نوع سیستم آموزشی. اما مطلب ارائه شده در این دانشگاه مانند فضای آن مجازی نیست، بلکه مواد درسی مورد تدریس برای شما همان است که در دانشگاه و به شیوه سنتی برای شما تدریس می‌شد، عمل تدریس از طریق اینترنت و شبکه در مقوله‌ای فراتر از زمان و مکان جای می‌گیرد.

آنچه‌ مسلم‌ است‌، دانشگاه‌های ‌مجازی‌ محل‌ مناسبی‌ برای‌ ظهور و بروز استعدادها، خلاقیت‌ و نوآوری‌ها خواهند بود همینطور فناوری‌ اطلاعات‌ موجب‌ افزایش‌ کارایی‌ فرایند آموزش‌ می‌گردد. با رویکردی متفاوت در برخورد با مقوله آموزش از راه دور و پیوست آن دانشگاه‌های مجازی در خواهیم یافت که بروز چنین شکلی از آموزش در قرن 21 آن هم با نگاهی به جامعه اطلاعاتی امری اجتناب‌ناپذیر می‌نماید. ضرورتی انکار‌ناپذیر که از بطن شبکه جهانی و پیکر‌بندی جامعه اطلاعاتی بیرون می‌آید. آموزش از راه دور در کشورمان به جز تجربه کوتاه دانشگاه آزاد قبل از انقلاب و دانشگاه پیام نور مبتنی بر استفاده از شیوه ارتباط از راه دور، دارای سابقه طولانی نیست.

در پایان دهه 70 آموزش مجازی در دستور کار دانشگاه تهران قرار گرفت و پروژه‌هایی تحت این عنوان آغاز شد. در سال 1380 سایت آموزش مجازی دانشگاه تهران با ارائه 9 درس برای دانشجویان روزانه دانشگاه راه‌اندازی شد و از نیم سال اول تحصیلی همان سال، بهره‌برداری از آن آغاز شد.
در همان سال وزارت علوم، تحقیقات و فناوری از تأسیس دانشگاه اینترنتی خبر داد که تحت نظر آن وزارت ولی به صورت مؤسسه غیر انتفاعی نوع اول در سراسر کشور خدمات آموزشی ارائه خواهد داد. به دنبال آن تعدادی از دانشگاه‌ها اعلام کردند که راه اندازی آموزش الکترونیکی را جزو برنامه‌های خود قرار داده‌اند و در حال حاضر تعدادی از آنها دروسی را به صورت تک درس برای دانشجویان حضوری خود ارائه کرده‌اند. این نکته در خور توجه است که باید با پشتیبانی فرهنگی و فرهنگ سازی افراد را قبل از دانشجو شدن با فضای دانشگاه مجازی آشنا کنیم تا بدنبال پذیرش مسوولیت در فرآیند آموزشی باشند. لذا پشتیبانی‌های فرهنگی نیز در آموزش مجازی ضروری است.

به دنیایی جدید بیاندیشید
اما براستی ضرورت پرداختن به این موضوع چیست؟
شکی نیست که در راه رفتن به سمت جامعه اطلاعاتی به ناچار بسیاری از زوایای پنهان و آشکار صورت‌بندی جوامعه دستخوش تغییرات ساختاری خواهند شد، مقوله آموزش نیز از این تغییر در امان نیست، اما این فقط یک روی سکه است. باید این نکته را نیز به خاطر داشت که جوامع به مروز زمان و به دنبال همین تحولات نیاز روز‌افزونی به آموزش و مهارت و همینطور نیروی متخصص خواهند داشت.

اطلاعات ابزار قدرتمندی در دست صاحبان قدرت است که از طریق آن هژمونی خود را به طور خزنده در لایه‌های مختلف فرهنگی- اجتماعی جوامعه می‌گسترانند. نیروی انسانی متخصص و کارآمد و همینطور مجهز به اطلاعات روز، سرمایه اصلی و قابل‌ برنامه‌ریزی هر دولتی محسوب می‌شود. اما این قضیه لایه‌های فرعی دیگری هم دارد، همانطور که اشاره شد با گسترش جوامع نیاز مردم به آموزش افزون می‌شود، نسلی تازه پا به عرصه می‌گذارد که نیاز به تربیت، تخصص و آموزش دارد، اما از طرفی توانایی‌های دولت‌ها برای تحت پوشش قرار دادن کل این پتانسیل کافی نخواهد بود. اینجاست که مشکل اصلی رخ می‌نماید، نیاز به جا، فضا و مکان، امکانات آموزشی و تسهیلات رفاهی برای پاسخگویی به این نیاز. همزمان با افزایش تقاضا برای تحصیل در دانشگاه بودجه اختصاصی برای این مسئله افزایش چشمگیری نداشته است.
پس باید با تخصیص امکانات و اولویت‌ها و همینطور پیش‌بینی ساز‌و‌کار‌های جدید به سمتی برویم که بتوانیم مفهوم سنتی کلاس‌های درس را تغییر دهیم.

دسترسی و تسلط بر تکنولوژی ارتباطات و اطلاعات و بهره‌گیری از آن در امر استراتژیک و مهم آموزش و تربیت نیروی انسانی، خود یکی از مؤلفه‌های مهم قدرت در عصر حاضر محسوب می‌شود که نباید از آن چشم پوشید. از سوی دیگر، گسترش بی‌وقفه و کم هزینه سیستم آموزشی الکترونیکی در سراسر دنیا ، ضرورت استفاده از این روش آموزشی را اثبات می‌کند.
به هر فناوری اطلاعات و ساختار شبکه‌ای وارد زندگی انسان‌ها شده و در لایه‌های مختلف زندگی آنها حضور دارد، امروز نیز ساختار آموزش و فرهنگ طوری تغییر پیدا کرده است که تمامی مردم از سراسر دنیا با هر سن و سال، تفکر، قشر‌بندی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی می توانند تحت آموزش قرار بگیرند. این نیز نیازمند مشارکت و سرمایه گذاری بخش خصوصی و دولتی است و همینطور باید در این زمینه فرهنگ‌سازی مناسب و درخور توجهی انجام شود.

اهدا سلطانعلی‌زاده